Słownik geograficzny rejonu Zatoki
Opracownie słowników: © Marek Krzyczkowski i Władysław Szarski

(ostatnia aktualizacja dnia 11 - 08 - 2019)

Bezsporne najstarsze, znane obecnie odnotowanie nazwy "Hel", znalazło się w rozprawie "De profectione Danorum in Hierosolymam" spisanej na przełomie XII i XIII wieku. Jest to zapis dziejów niefortunnego udziału Duńczyków w III wyprawie krzyżowej. W odnotowanym tam przemówieniu brat arcybiskupa lundzkiego Absalon Esbern Snare, przypomina o chwalebnych czynach zbrojnych przodków, wyliczając podboje duńskie na południowych wybrzeżach Bałtyku, wymienia też: "termino qui dicitur Hel".
Zachowana w jego wyliczeniu kolejność wymienianych regionów położonych na południowym Bałtyku dobrze umiejscawia położenie tej ziemi, a na dodatek występuje tu podkreślenie terminus (punkt graniczny) Hel, co wskazuje na istnienie w tym miejscu pewnej geograficznej ostrogi (Półwyspu) na monotonnym wybrzeżu.

Inne potwierdzone nazwanie Helu pochodzi z kroniki duńskiej, w której pod rokiem 1219 wspomniano o wyrzuceniu przez wzburzone morze statku z wysłannikiem papieskim do króla Danii na "wyspę" Hel. Kolejne zapisy nazwy miasta i Półwyspu pochodzą dopiero z czasów krzyżackich, a dokładnie, z lat siedemdziesiątych XIV wieku. Odbiegały one wówczas od pierwowzoru - brzmiąc: Heile, Hyle (1376, 1377, 1378).
W XV w. przeważa już forma Hele, a nazwa Heyle ostatecznie zanika pod koniec tego stulecia, ustępując określeniom Hela, Heel.

Według dr Orłowicza - pierwsza wzmianka historyczna o mieście pochodzi z r. 1378, kiedy Winrich von Knipprode nadał Heli (później tzw. Stara Hela) prawo miejskie lubeckie.
W roku 1454 także osada Nowa Hela otrzymała od Kazimierza Jagiellończyka prawo miejskie lubeckie.

Identyczna z dzisiejszą nazwa Hel pojawia się na mapie Erharda Etzlauba z roku 1501 i Olausa Magnusa z 1539, dla oznaczenia zarówno miasta, jak i Półwyspu. Miano to, obce jest zarówno fonetycznie, jak i semantycznie językom słowiańskim, dlatego naukowcy zaliczają je do północno germańskich grup językowych. Zdaniem Stelli Marii Szacherskiej, analogie i pierwsze przekazy skłaniają do określenia jej pochodzenia jako skandynawskiego, a ściślej duńskiego. W języku starogermańskim rdzeń hel wspólny był czasownikom kryć, ukrywać, chować, w tym też znaczeniu wszedł od do mitologii germańskiej jako określenie bogini śmierci Hel - czyli tej, która ukrywa i chowa. Hel to również nazwa jej podziemnego państwa. Nie było to miejsce kary w znaczeniu chrześcijańskiego piekła, lecz miejsce smutnego bytowania zmarłych, którzy nie polegli w boju.

Dawni badacze, jak na przykład Daniel Gralath, komentując starożytne prace Tacyta i Jordanesa, wywodzili nazwę naszego miasta i Półwyspu od germańskiego plemienia Herulów (lub Helveonów).

XVIII-wieczny profesor teologii i rektor gimnazjum gdańskiego Samuel Schelwig ogłosił tezę według której zaczęto nazwie Hel nadawać rodowód skandynawski. Schelwig wskazując na kształt Półwyspu wywiódł jego nazwę od duńskiego wyrazu hael - oznaczającego piętę.

A. Kleczkowski w swojej pracy z roku 1911, poświęconej nazwie miasta Hel, wskazał na bardzo prawdopodobną możliwość pochodzenia nazwy Hel od słowa hael używanego przez mieszkańców wyspy Wangeroog na Morzu Północnym do określenia wydmy. Potwierdzałoby to - wspomniane - wiązanie pochodzenia najstarszych helskich osadników z Wyspami Fryzyjskimi, skąd mieliby przybyć. Wywody te oparte są jednak na przesłankach czysto teoretycznych i legendarnych - nie potwierdzonych w żadnych historycznych zapiskach.

Istnieje też teoria utożsamiająca Hel z wzmianką pochodzącą z relacji anglosaskiego żeglarza Wulfstana, który podczas swej podróży - odbytej pod koniec X wieku - zapisał, że w drodze z Hedeby (na Schlezwigu) do Truso (koło Elbląga) mijał wsypę Skiringes - heal.

Inna teoria łączy Hel z terytorium Gellen na Pomorzu, wymienionym w dokumencie mówiącym o handlu śledziami, a pochodzącym z roku 1198. Jednak określenie Gellen - według Stelli Marii Szacherskiej - nie występuje w oryginalnym dokumencie, lecz - jedynie - w niemieckim, znacznie późniejszym jego streszczeniu.