Nieco o historii Półwyspu Helskiego

Po 22 latach istnienia strony Helska Tawerna(c), nagle (!) zorientowałem się, że brak tu wielu ciekawych informacji historycznych, które być może zachęcą czytelników.

Aktualizowano: 2021-10-06


Pochodzenie nazwy HEL

Pochodzenie nazwy "Hel" jest niejasne. W różnych opowieściach na ten temat legenda miesza się z fantazją. Niektórzy dowodzą, że nazwa HEL wywodzi się od wyrazu hel, hyl, który w gwarach Pomorza oznacza miejsce wzniesione, odkryte dla wiatrów. Część badaczy wskazuje na jej źródło w językach germańskich. Na holenderskiej mapie z XVII w. cała mierzeja nazywana jest Heel. Być może nazwa pochodzi z jezyka duńskiego - hel oznacza obcas buta (ang. heel)
Według innych teorii nazwa pochodzi od imienia nordyckiej bogini zaświatów Hel, której miejsce kultowe znajdowało się być może na Półwyspie Helskim, bądź od starogermańskiego określenia piekła (heel, kraj bogini Hel), kojarzonego w germańskiej mitologii z zimnem. Całą masa stron www a nawet poważnych wydawnictw bezkrytycznie powiela opowiastkę zaczerpniętą z przewodnika Alfreda Świerkosza z 1930 r.:

"Najstarsze nazwy miejscowości przed wiekami były następujące: "Skyrnigsheal" "Ziemia helska", "Heel" "Ziemia Heel" "Höhle", "Hähle", "Terra Helensis". Krótka relacja o półwyspie znajduje się w opisie podróży żeglarza Wulfstana który w IX w. wyruszył wzdłuż południowych brzegów Bałtyku. Wspomina on o osadzie "Skirings-hall", która oznacza poprostu "Zbójno" t. j. siedlisko piratów, w tłumaczeniu z języka angielskiego."

Ta nazwa "Zbójno" tak mnie zafascynowała, że nieco poszperałem po internecie (który bynajmniej nie jest źródłem prawdy absolutnej!) Na stronach skandynawskich znalazłem liczne odniesienia do różnych(!) miejscowości Skirings-hall - ale dotyczyły czasów Wikingów i żadne z nich nie dotyczyło rejonu Helu. Ponadto SKIRING w angielskim słowniku - to jazda narciarza za koniem.
Podobno w relacji z 1198 roku opisano to miejsce nazwą Gelle. Napotkałem także dość pokrętny cytat, że książę Warcisław:
"uczynił również wiele, aby w starej wsi rybackiej Hel, gdzie wiara chrześcijańska zaczęła się rozpowszechniać, wybudowano lepsze chaty i nazwał tę miejscowość "Heyla" od imienia swojej małżonki".
Począwszy od XIV wieku, można spotkać nazwy Heile i Heyle, a później także Hele, Heyle, Heel, Hell. Prusy wprowadziły urzędową nazwę Hela, którą w 1920 r. władze polskie zmieniły na Hel.

HEL stary i nowy

Półwysep Helski zawsze stanowił konglomerat etniczny - zamieszkiwali na nim zarówno Słowianie, jak i ludy żeglarskie - jak Duńczycy, Holendrzy, Niemcy, Skandynawowie Północni. Koło helskiego cypla przepływały wszystkie statki żeglujące zarówno do Gdańska, jak i płynące na trasie wschód-zachód. Półwysep stawał się wielokrotnie zarówno dogodną bazą wypadową dla piratów jak i ratunkiem dla rozbitków. Tutejsza ludność trudniła się przede wszystkim rybactwem, ale także i rabowaniem rozbitych o brzegi półwyspu statków. Nie wiadomo jak i kiedy powstała pierwsza stała osada w końcowym rejonie półwyspu.
W średniowiecznej kronice duńskiej jest mowa o podległości półwyspu helskiego wobec Danii. W 1210 r. port w Helu był bazą dla marynarki tego państwa podczas ataków na Gdańsk.
Książę Świętopełk Wielki udzielił w latach 1235-1245 trzech koncesji na rybołówstwo - przypuszczalnie jedna z nich była przyznana Helowi. Przypuszczalnie także w czasach Świetopełka Hel otrzymał lubeckie prawa miejskie, a więc było to przed 1266 rokiem, na długo przed wkroczeniem Krzyżaków. Niestety nie zachowały się żadne dokumenty na ten temat, bo w 1308 r. spłonęło archiwum książąt gdańskich oraz archiwa miejskie na Pomorzu. Najstarszym zachowanym dokumentem, który wspomina o prawach miejskich Helu jest pochodzącym z 1351 r. przywilej założenia Bractwa Św. Katarzyny. Hel był sporym miastem zamieszkałym w znacznej części przez ludność kaszubską, zbudowano w nim kościół Najświętszej Marii Panny, szpital, mury miejskie i liczne budynki.

Na mocy Pokoju Kaliskiego w 1343 r. zgodnie z wolą Stolicy Apostolskiej, Pomorze Gdańskie wraz z miastem Hel otrzymali Krzyżacy, mający teoretycznie uznawać nad sobą zwierzchność Polski. W 1378 r. Krzyżacy wydali potwierdzenie aktu lokacyjnego dla miasta Hel.

Około początku XV morski żywioł zaatakował miasto tak dotkliwie, że woda wdzierała się coraz głębiej burząc kolejne budowle. Zaczęto więc budować nowe miasto, w miejscu położonym na wzgórzu ok. kilometra w stronę cypla. W powstałej sytuacji starą miejscowość zaczęto nazywać Stary Hel (Alt Hela - pierwszy zachowany dokument z tą nazwą pochodzi z 1423 r.) - a nowo budowaną Hel lub Nowy Hel. Do Nowego Helu zaczęłą napływać z Gdańska ludność niemiecka.

Z 1417 r. zachowały się pierwsze wzmianki o nowym kościele św. Piotra i Pawła zbudowanym w Nowym Helu.
W 1570 spłonął kościół Najświętszej Marii Panny w Starym Helu. W 1629 r. Szwedzi zniszczyli całkowicie Stary Hel i już go nie odbudowywano. Podobno w czasie prac przy budowie Portu Wojennego w Helu w latach 1931-35 odkryto jakieś pozostałości Starego Helu - podobno wezwano nawet archeologów - ale potem wybuchła wojna i wiadomości na ten temat są niedostępne.

Granica państwowa na HELU

W początkach wojny 13. letniej, w 1454 r. Hel wraz z innymi ziemiami Krzyżaków został włączony w skład ziem Polski. W 1466 r. traktat pokojowy w Toruniu określił, że odzyskana gdańska część Prus przybrała nazwę Prus Królewskich, a Gdańsk otrzymał znaczną niezależność i wiele przywilejów - a wśród nich oddano mu Helu pod zwierzchnictwo.
W 1525 r. w Helu powstała w gmina luterańska która zajęła istniejący kościół św Piotra i Pawła. Legenda mówi - że luteranie "likwidując" parafię katolicką wyrzucili do morza drewnianą rzeźbę Matki Boskiej - która w cudowny sposób przepłynęła przez Zatokę aż do Swarzewa - gdzie do dziś jest prezentowana na ołtarzu tamtejszego kościoła. (Inna wersja tej legendy mówi - że cudowna statua pochodzi ze zniszczonego kościoła w Starym Helu.)

W 1526 r. stan prawny Helu potwierdziło nadanie króla Zygmunta Starego - Hel wraz z obszarem sięgającym po Jastarnię stał się własnością Gdańska. Gdańsk otrzymał od króla "senioralne prawa feudalne do posiadania miasta Helu i części półwyspu po wsze czasy."

Wytyczono granicę rozdzielając osadę rybacką Jastarnia (po niemiecku Heisternest) na Jastarnię Pucką (Putziger) i Jastarnię Gdańską (Danziger) inaczej zwaną Bór.

Mieszkańcy Boru byli niemieckojęzycznymi protestantami, w Jastarni mieszkali Kaszubi- katolicy. Granice wyznaczał płot i rów. Z czasem ludność Boru przeszła na katolicyzm i uległa kaszubizacji.
W czasie I rozbioru Polski w 1772r. Prusy usiłowały zająć "gdańską" część półwyspu - jednak stanowcza postawa Gdańska zakazała Helowi okazywania jakichkolwiek oznak poddaństwa Prusom.

W czasie II rozbioru Polski w 1973 r. Gdańsk wraz z Helem przyłączono do Prus - istniejąca od 267 lat granica została zlikwidowana.
Jej pozostałością jest stojący do dziś krzyż graniczny znajdujący się przy ulicy ks. Bernarda Sychty, na posesji nr 112.

Po upadku w 1814 r. stworzonego przez Napoleona "Wolnego Miasta Gdańsk" w Europie zmieniło się wiele granic. W 1857 r. Prusy odebrały Gdańskowi wszystkie tereny leżące na Helu, co spowodowało odebranie Helowi w 1872 r. praw miejskich. Po 600 latach bycia miastem - Hel stał się wsią.
W 1892 r. w Helu zbudowano port rybacki. W 1899 r. na helskim cyplu zbudowano okazały, dwupiętrowy, drewnianej konstrukcji Kurhaus Hela.
10 lutego 1920 r. Hel został włączony w skład ziem nowo powstałej po zaborach Polski. W tym momencie mówiło się tylko o jednym mieszkańcu Helu przyznającym się do polskości, reszta to byli Niemcy. Dopiero po 13 latach planowej repolonizacji, polska ludność w Helu uzyskała przewagę liczebną nad niemiecką.
Nazwę "Kurhaus Hela" zmieniono na "Dom Zdrojowy Polonia". Budynek został zniszczony w czasie wojny.

W latach 1926-1931 w dawnej Jastarni-Bór częściowo zasypano istniejącą zatokę i zbudowano tam port rybacki, także w Borze usytuowano dworzec kolejowy zbudowanej w 1922 r. linii do Helu. Jeszcze do wojny Bór i Jastarnia miały odrębne szkoły i cmentarze. Podziały społecznie pomiędzy Jastarnikami i Borowianami przetrwały do dziś w formie anegdotycznej - mówi się czasem złośliwie o kimś: "to jest taki głupek zza krzyża"
Poniżej historyczna mapa z dorysowanym, wspólczesnym zarysem portu.


I Jastarnia dziś:

czy Hel to półwysep - czy mierzeja?

Rozpowszechnione jest przekonanie, że Półwysepo helski powstał z ciagu wysp.
Przeczą temu archiwalne mapy - jesli poddamy je analizie historycznej i zapoznamy sie z opisami map pomijanymi przez licznych następnych kartografów. Przeczą temu także szczegółowe badania geologiczne. Informacje o tym błednym micie udostepnia Państwowy Instytut Geologiczny - a więc źródło, do którego można miec zaufanie.
Błedne mniemanie powstało na podstawie kolejnego i kolejnego bezkrytycznego kopiowania map - z pominieciem ich opisów.

Definicja Pólwyspu:
Półwysep – część lądowej powierzchni Ziemi wysunięta w stronę zbiornika wodnego (np. morza lub jeziora), otoczona z trzech stron wodą.

Definicja Mierzei:
Mierzeja – rodzaj kosy cechujący się tym, że CAŁKOWICIE lub W ZNACZNYM STOPNIU odcina przybrzeżny fragment morza od reszty akwenu morskiego. Jeśli odcięcie nie jest pełne i istnieje niewielkie połączenie (cieśnina) między zbiornikiem macierzystym a nowo powstałym, taki odcięty fragment morza nazywa się zalewem.
Inaczej: Mierzeja to piaszczysty wał naniesiony przez fale morskie, odcinający zatokę od morza

Zgodnie z powyższym - HEL JEST PÓLWYSPEM.

Hel przedwojenny

&&& Hel przedwojenny to temat - rzeka, wydajemy w Muzeum Obrony Wybrzeża kolejne zeszyty dotyczące tej historii. Zachęcam do kupowania! Tutaj tylko drobne uzupełnienia, w miare wolnego czasu... &&&

Od 19 września 1922 roku na koniec półwyspu można było nareszcie dotrzeć pociągiem, bo otwarto linię kolejową łączącą Hel z siecią kolei polskich. Wybudowana wtedy w Helu stacja kolejowa zachowała się do dziś w niemal niezmienionym stanie.
Hel bardzo szybko stał się modnym miejscem letniskowym. Najokazalszym budynkiem w Helu był zbudowany za czasów pruskich Kurhaus - zwany za polskich czasów Hotelem Polonia lub domem Zdrojowym Polonia.
Do Helu przyjeżdżali m.in. Stefan Żeromski z rodziną (tu napisał Międzymorze, mieszkał w Polonii).

Do helskiego "Kurhausu" przyjeżdżał także aktor Kazimierz Kamiński, Stańczyk z pierwszej realizacji Wesela, aktor, dla którego Wyspiański napisał "Studium o Hamlecie". Bywał tu w dwudziestoleciu międzywojennym również młody architekt, który później zaprojektował hotel "Patria" w Krynicy i gmachy sądu w Warszawie, a wtedy projektował okładki książek - Bohdan Pniewski.
Po nieudanym pobycie w Sopocie do Helu zaczął także przyjeżdżać inny, starszy od Pniewskiego architekt - Antoni Dygat wraz z rodziną. Ojciec Stanisława i Danuty Dygatów był absolwentem Wydziału Architektury École Nationale Supérieure des Beaux-Arts w Paryżu. W międzywojennej Polsce zrealizował wiele modernistycznych projektów, między innymi budynki radiostacji w Toruniu, Lwowie i Raszynie.
W Kurhausie gościł także Maciej Rataj, marszałek Sejmu wywodzący się z PSL "Piast".
W Helu bywali także: poeta Kazimierz Wierzyński i Juliusz Żuławski, przyszły prozaik i poeta, tłumacz literatury angielskiej, a także taternik i żeglarz - syn Jerzego Żuławskiego, dramaturga i taternika. Juliusz Żuławski otrzymał wtedy intratną państwową posadę w Helu - nadzór budowy "kolonii Rybackiej". Opisywał, że "zarabiał duże pieniądze", bo 500 złotych miesięcznie, czyli dwa razy tyle, ile robotnicy przy budowie portu w Gdyni. To pozwoliło mu na stołowanie się w "Lwiej Jamie", lokalu ulokowanym w jednym z holenderskich domków przy ul. Wiejskiej, posiadającej wspaniałą oszkloną werandę z widokiem na morze. Żuławski opisuje nie tylko werandę, ale i ciekawą konstrukcję przeciętych poziomo na dwie połówki drzwi jakie miała większość domów w tym rejonie. Juliusz Żuławski zamieszkał w jednym z białych polskich domków - u Anastazego Budzisza, na skraju wioski blisko cypla.

W okresie miedzywojennym w Helu zbudowano kosciół katolicki.
Przed wjazdem do miejsciwości założono nowy cmentarz - na którym w maju 1934 r. pierwszą pochowaną osobą był ś.p. Józef Rukszan.

Valle - Władysław Szarski

Valid HTML 4.01 Transitional