|
|
galeria foto Rogatki wojskowe |
Po wojnie wjazdu do miasta Hel strzegły dwie rogatki wojskowe:
PIERWSZA na granicy Juraty (54°40'23.7"N 18°43'45.5"E) - a po kontrolowanym przez wojsko przejeździe przez las DRUGA na granicy cywilnego terenu miata Hel. (54°37'9"N 18°48'6"E) Aby dojechać szosą do miasta Hel wszyscy pasażerowie musieli się wylegitymować dowodami osobistymi mieszkańców Helu lub specjalnymi przepustkami. Ok. 1990 r. kontrole ograniczano do samochodów z nie-polską rejestracją, a tym z polską otwierano szlabany bez kontroli. Szlabany i kontrola na rogatkach zostały ostatecznie zlikwidowane w latach 90. XX wieku Rogatka na granicy Jastarni została zburzona ok. 2016 r. Rogatka na granicy Helu została przekształcona w mieszkania komunalne. przy szosie Jurata - Hel |
galeria foto Jantarowa Checza Budynek Trzech Sztabów |
W marcu 1926 r. Towarzystwo Nauczycieli Szkół Średnich i Wyższych (TNSW) wydzierżawiło od Lasów Państwowych, na 30 lat parcelę 6 000 m2 w Helu nad Zatoką.
21 marca 1928 r uzyskano zatwierdzenie projektu obszernego, trójkondygnacyjnego pensjonatu, o kubaturze 4 500 m3, zaprojektowanego przez inż. arch. Adama Kuncewicza.
W wyniku ogłoszonego wśród nauczycieli konkursu pensjonat nazwano JANTAROWA CHECZA. (po kaszubsku: BURSZTYNOWY DOM). Poświęcony w 1930 r. dwupiętrowy, luksusowy na owe czasy budynek przyjął latem pierwszych gości. Rozporządzał docelowo 52 pomieszczeniami. Założono instalację elektryczną z wykorzystaniem agregatu prądotwórczego i urządzenia podgrzewające wodę. W 1931 r. wyceniono helski ośrodek z wszelkimi ruchomościami i terenem na 332 812 zł. W lutym 1933 r. Marynarka Wojenna zakazała wakacyjnego wykorzystania obiektu w okresie letnim 1933 r. 11 października 1933 roku w Gdyni podpisano wymuszony kontrakt - Marynarka Wojenna wykupiła Jantarową Checz za kwotę 217 tys. zł, plus 5 tys.zł "odszkodowania" za stracony sezon letni 1933 r. Na początku 1934 r. do budynku wprowadził się oddział wartowniczy (86 osób) 1 Morskiego Dywizjonu Przeciwlotniczego. W październiku 1936 roku w dawnej Jantarowej Checzy ulokowano Szkołę Podoficerską Artylerii Przeciwlotniczej. A tuż naprzeciw budowano już Port Wojenny. Po wojnie, ta budowla - jako siedziba 9 Flotylli Okrętów zyskała nową nazwę: *** BUDYNEK TRZECH SZTABÓW *** - parter sztab łączności - I piętro - sztab ścigaczy - II piętro sztab trałowców Obecnie (2019 r.) mieści się tam powstały na bazie Komendy Portu Wojennego w Helu - Punkt Bazowania Hel. ul. gen. Władysława Sikorskiego 20 (54°36'52"N 18°47'25"E) |
galeria foto Przedwojenne koszary |
Budynek koszarowy zbudowany w porcie wojennym ok. 1936 r..
Dlaczego wybrałem akurat ten budynek koszarowy, przecież w Helu było ich wiele? --- Dlatego, bo ten budynek był zbudowany z cegły silikatowej typowej dla helskich budowli tamtych czasów i dotrwał do czasów współczesnych niemal w oryginalnej formie. Po wojnie - budynek koszarowy nie istniejących już kompanii: transportowej (parter) i funkcyjnej (pietro) Komendy Portu Wojennego Hel. Częściowo użytkowany jeszcze w 2008 r. Obecnie opuszczony i zdewastowany - ale cały. Wiosną 2020 w byłym Porcie Wojennym rozpoczeto wielkie wyburzenia budynków gospodarczych. Koszary jak na razie (maj 2020) stoją. ul. gen. Władysława Sikorskiego (54°36'46.5"N 18°47'38.5"E) |
galeria foto "KRZYSIA" |
Wstępne starania o osiedlanie się polskich rybaków w zamieszkałej niemal w 100% przez Niemców miejscowości Hel rozpoczęły się 1921 r.
Hel, jako miejscowość położona na końcu półwyspu był dla polskich rybaków najwygodniejszym miejscem do wychodzenia na połowy na pełne morze. Gdy w zimie Małe Morze (zatoka) zamarzało - Hel stawał się jedynym miejscem do wychodzenia na połowy. Staraniem starosty z Pucka zbudowano w Helu w 1925 roku dwa budynki, jako tymczasowe schronienie dla rybaków. Większy z tych budynków zawierający 16 pokojów i 7 kuchni nazwano "Krzysia". Latem pomieszczenia były dostępne do wynajęcia dla wszystkich chętnych, w zimie wyłącznie dla rybaków. "Krzysia" była pierwszym budynkiem w rejonie w którym umiejscowiono późniejszą "Kolonię rybacką". Starania o osiedlenie polskich rybaków w Helu dały efekt dopiero w 1928 r. gdy rozpoczęto budowę Kolonii Rybackiej. Dawna "Krzysia" istnieje do dziś jako budynek wielorodzinny, niedaleko wjazdu do portu wojennego - choć nie nosi już historycznej nazwy. ul. gen. Władysława Sikorskiego 15 (54°36'34.5"N 18°47'54.0"E) |
galeria foto Dworzec PKP |
Linię kolejową z Władysławowa (wtedy: Wielka Wieś) do Helu zbudowano w latach 1920-21.
Decyzję o jej budowie podjęto ze wzgledów strategicznych - od 1919 r. trwała wojna z bolszewikami, port w Gdyni
jeszcze nie istniał (pierwszy statek oceaniczny SS KENTUCKY przyjęto tam dopiero 13 sierpnia 1923 roku) i jednynie port w Helu dawał nadzieję
na przeładunki dostaw wojskowych.
Historia potoczyła się jednak inaczej, dostawy - choć z wielkimi kłopotami - przesyłano przez Gdańsk, a po pokonaniu Rosjan i zawieszeniu broni 18 października 1920 r. linia kolejowa do Helu straciła znaczenie i oddano ją do użytku cywilnego. Drewniano-szachulcowy budynek dworca przetrwał II wojnę światową i przetrwał, nieco rozbudowany do dziś. ul. Dworcowa 1 (54°36'39.5"N 18°48'4"E) |
galeria foto Klub Garnizonowy Kasyno |
Klub garnizonowy i kasyno oficerskie - zbudowane przez Gdyńska Przemysłówkę - tzn. Gdyńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego - GPBP GDYNIA, ul.Śląska 53. (zlecenie wybudowania dla Marynarki Wojennej KLUBU GARNIZONOWEGO przemiennego pózniej na KASYNO WOJSKOWE 605) Na ten piękny obiekt złożyły się między innymi : Restauracja składająca się z dwóch sal, sali konsumpcyjnej i balowej - bardzo wysokiej,ozdobionej ogromnym freskiem z parkietem dla 150 osób. oraz: kawiarnia dla 80 osób, na antresoli z widokiem na parkiet. Działała tu wspaniała stołówka - pardon! - restauracja! a w niej niezwykle profesjonalna obsługa kelnerska. A jakie bale sylwestrowe tam były... Salę zdobiło ogromne malowidło ścienne, na piętrze była kawiarenka, a z drugiej strony znajdowała się w budynku Sala Tradycji i biblioteka. W latach 1965-66 dancingi były tylko dla kadry i osób im towarzyszących. Służba przy wejściu pilnowała, aby nie wszedł nikt niepowołany. Niektórzy Helanie wchodzili po piorunochronie na taras i jak były wolne miejsca to załatwiali z kmdr Sokołowskim (kierownikiem kasyna) zgodę na wejście. Jak relacjonował jeden ze służących wtedy w Wojskach Obrony Powietrznej Kraju w Helu żołnierzy, w styczniu 1971 r. do Helu przyjechała autokarem i kilkoma samochodami osobowymi ekipa rządowa z Edwardem Gierkiem na czele - tuz po jego słynnym apelu w Gdańsku: "No, więc jak – pomożecie?". Przybyli goście zjedli obiad w kasynie, podejmowani przez miejscowe dowództwo. W 1973 roku, gdy odbywał się remont kasyna - kadra sztabu 9 Flotylli stołowała się w messie ORP WICHER II (jego wrak jest jeszcze widoczny na zach. od Portu Wojennego) W późniejszych latach osobiście byłem tam na dwu Sylwestrach - wspaniale zorganizowanych, dobre jedzenie, rewelacyjna obsługa, zespół muzyczny - tańczyliśmy do rana! Eksponaty z Sali Tradycji przejęło Muzeum Marynarki Wojennej - mimo iż oferowaliśmy (tzn. MOW) salę i przeniesienie całości ekspozycji do Muzeum Obrony Wybrzeża... W jednej z sal Klubu Garnizonowego odbyła się 29 czerwca 2010 r. smutna uroczystośc likwidacji garnizonu w Helu. Budynek przez pewien czas był jeszcze siedzibą Klubu Punktu Bazowania Hel - potem wojsko wycofało sie z niego całkowicie. Około 2010 r. sprzedany w ręce prywatnego nabywcy - w połowie marca 2020 rozpoczeto wyburzanie budynku. Ostatnim juz akcentem historii Kasyna był pozar jego ruin 11 kwietnia 2020 który gasiły Ochotnicza Straż Pożarna w Helu i Wojskowa Straz Pożarna. ul. kmdr. Przybyszewskiego 8 (54°36'29"N 18°48'17"E) |
>
galeria foto Kino WICHER |
Kinoteatr Wicher - kiedyś najbardziej reprezentacyjny budynek Helu. Jedno z większych kin na Pomorzu w okresie PRL-u. Nazwę "WICHER" wybrano w konkursie, jego zwycięzca, Andrzej Dorosz dostał w nagrode parę skórzanych rękawiczek. "Wybudowany na początku lat 60-tych przez Gdyńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego - GPBP GDYNIA, ul.Śląska 53.Tu odbywały się koncerty Zespołu Artystycznego Marynarki Wojennej....Ale także występy artystów W.P. i zespołów zagranicznych...N.R.D. i byłych państw Z.S.R.R..... To było nie tylko kino, to był kino-teatr, centrum kulturalne Helu. Tam występowali najwspanialsi artyści, zespoły i piosenkarze. Tutaj śpiewało Mazowsze, Niebiesko-Czarni i Niemen, a także węgierski zespół Omega i wiele innych. Masa historii związana jest z tym miejscem, ile tam się przewinęło ludzi, poranki, seanse wieczorne, koncerty, imprezy szkolne, pogrzeby, inauguracje, próby i występy helskiego zespołu Bursztynek, kółko modelarskie itp. Był to obiekt jak na lata 60 -te największy i nowoczesny na Wybrzeżu. Z relacji żołnierza z helskiego WOPK: Wiosna 1970 r. W holu kina Wicher stał telewizor czarno-biały 21". Mecz AS Roma z Górnikiem Zabrze oglądaliśmy tam w ponad 50 osób. Kino więc spełniało wiele funkcji. Kinoteatr miał obszerny holl wejściowy z dwona parami schodów prowadzących do sali widowiskowej i na okalającą holl szeroką galerię. Holl był ozdobiony ogromnym freskiem - "Śpiew syren" autorstwa Hanny Żuławskiej. Holl miał rozmiary 29 m szerokości i 13,5 m głębokości. Ogromna, nachylona sala widowiskowa miała 17 rzędów foteli i rozmiary ok. 25x21 m - mieściła 628 miejsc. Obiekt miał trzy klatki schodowe: 1. przy scenie - do pomieszczeń dyrekcji, garderób itp., 2. z boku budynku, dla obsługi kina - prowdząca do rozdzielni elektrycznej i wyżej do kabiny kinooperatora, 3. oraz podwójna klatka schodowa dla widzów, z holu wejściowego do sali kinowej. Ogromna, świetnie wyposażona technicznie scena miała możliwośc wjazdu samochodu od zaplecza kina. Scena miała rozmiary ok. 12,6 szerokości x 12 m głębokości plus proscenium 1,7 m, pod którym znajdował się kanał dla orkiestry przykrywany w razie potrzeby deskam. Nad podwieszanym stropem sali kinowej znajdowało sie zawieszone na stalowej konstrukcji przejście techniczne, umożliwiające przejście ze sceny do kabiny operatora. Ostani seans odbył sie podobno w 2005 roku (????) Tutaj warto obejrzeć film upamietniajacy kino przed zburzeniem: Przed kilku laty obiekt sprzedany w ręce prywatnego nabywcy. 9 XI 2020 rozpoczęto burzenie budynku... ul. kmdr. Przybyszewskiego 10 (54°36'31"N 18°48'20"E) |
galeria foto Kaplica katolicka |
Staraniem księdza Pawła Stefańskiego z Jastarni(pozostawił świetnie napisane pamiętniki) zgromadzono w 1924 r. fundusze na budowę pierwszej kaplicy
katolickiej w Helu.
Dyrekcja Lasów Państwowych wydzierżawiła na ten cel działkę obok leśniczówki na 99 lat (do 2023 r.) Kaplicę w stylu zakopańskim zaprojektował inż. Kozłowski z Warszawy. W listopadzie 1924 r. kaplica została poświęcona. W 1928 r. dobudowano bezstylową nawę, która pozwoliła na pomieszczenie 100 wiernych. Obecnie to kaplica przedpogrzebowa - stojąca obok kościoła. ul. Żeromskiego 1 (54°36'28.5"N 18°48'11.5"E) |
galeria foto Kościół katolicki |
Budowę kościoła katolickiego rozpoczęto w październiku 1932 r. Aby przygotować plac budowy ścięto rosnącą tam sekwoję - osobliwość przyrodniczą.
(Obecnie, zasadzoną kilka lat temu sekwoję mozna podziwiać w ogródku Muzeum Helu.) W czerwcu 1933 r. konsekrowano nowozbudowany, według projektu inż. arch. Stefana Cybichowskiego. kościół katolicki w Helu pod wezwaniem Bożego Ciała. Po usunięciu licznych usterek budowlanych, dokonano ostatecznego odbioru technicznego budynku kościoła w czerwcu 1934 r., w październiku 1934 r. kościół poświęcił bp Stanisław Okoniewski. Po drugiej wojnie światowej bp Kazimierz Kowalski powierzył parafię helską Franciszkanom. Klasztorem Franciszkanów i siedzibą parafii jest dawna plebania ewangelicka przy ul. Wiejskiej 46 28.12.1989 roku kościół został wpisany do rejestru zabytków. pomiędzy ul. Żeromskiego i ul. Steyera (54°36'27"N 18°48'12"E) |
>
galeria foto Stara leśniczówka |
Prawo do wolnego używania helskiego lasu zostało nadane mieszkańcom naszego miasta jeszcze przez zakon krzyżacki w przywileju z roku 1378 r.
Pierwotnie dozór nad przestrzeganiem tego prawa sprawował pastor, potem złożono go na ręce administratorów z Gdańska, a od roku 1817 na urzędujących w Helu leśników. Pierwszy leśniczy helski - nazwiskiem Hecker, powołany przez magistrat gdański, zamieszkał w 1817 roku w Helu w zakupionym przez magistrat starym domu rybackim, w którym zorganizowano pierwszą leśniczówkę. Wykupiony wówczas na potrzeby leśniczego teren, przez lata pozostawał w zarządzie administracji leśnej. /chętnie napiszę coś o okresie powojennym - jeśli ktoś pomoże/ Dom został sprzedany prywatnemu właścicielowi i kilka lat stał pusty. W maju 2021 r. został wyburzony. ul.Żeromskiego 3, za kościołem. (54°36'25.5"N 18°48'14.5"E) |
galeria foto Poczta |
W roku 1909 mistrzowi murarskiemu z Neuenburga w Bawarii zlecono wybudowanie nowej poczty w Helu.
Dyrekcja Zakładu Karnego w Gniewie wynajęła 10 więźniów do prac przy wykopach pod fundamenty, transporcie materiałów budowlanych
z portu na plac budowy oraz przy pracach budowlanych.Ten zbudowany w czasach pruskich budynek POCZTY, przebudowano w późniejszym okresie.
ul. Wiejska 55 (54°36'16.7"N 18°48'11.5"E) |
galeria foto Kościół ewangelicki |
Jest to najstarszy i najbardziej charakterystyczny budynek w Helu. (dawniej: Neue Hela) Pierwsza wzmianka o tym kościele pochodzi z 1417 roku, kiedy pełnił on funkcję katolickiego kościoła parafialnego w Nowym Helu. W 1525 roku został przekształcony w świątynię protestancką pod wezwaniem św. Piotra i Pawła. W 1861 roku sztormy podmyły część frontową budynku, która wraz ze starą barokową wieżą osunęła się do morza. W 1864 r rozebrano pozostałości starej wieży i postawiono nową. W 1918 roku usunięto z niej iglicę, a w 1920 przeprowadzono remont kościoła, w czasie którego starą wieżę całkowicie usunięto. Nową - drewnianą, o innym kształcie - posadowiono nad wejściem. Lista kaznodziejów ewangelickich (od 1925 r.), którzy pełnili służbę w Starej i Nowej Heli. Istniejącą do 1939 r. wieżę częściowo rozebrano w czasie obrony Helu w 1939 r. a belki wykorzystano do wzmacniania budowanych przez żółnierzy schronów. W czasie obrony Helu budynek pełnił funkcję magazynu żywności dla wojska. Po wojnie ewangelików w Helu nie było i budynek przejęło państwo zgodnie z decyzją tzw. "Komisji regulacyjnej" składającej sie z przedstawicieli Kościoła protestanckiego i rządu. W 1959 roku budynek odrestaurowano. Przedwojenną plebanię ewangelicką (54°36'20"N 18°48'7.5"E) przekształcono w klasztor Franciszkanów i plebanię katolicką. W 1972 roku budynek kościoła przekazano Centralnemu Muzeum Morskiemu w Gdańsku (od 10 grudnia 2013 r. - Narodowe Muzeum Morskie), które utworzyło tam swój oddział - Muzeum Rybołówstwa. W 2010 r. Kościół ewangelicko-augsburski próbował podjąć działania dla odzyskania światyni. ul. Bulwar Nadmorski 2 (54°36'18.5"N 18°48'7.5"E) |
galeria foto Dom Rybaka |
Dom Rybaka - zwany popularnie "Rybak"
zbudowany w latach 50-tych XX w. jako tymczasowy hotel dla rybaków i ich rodzin - stał sie z czasem stałym, zwykłym domem mieszkalnym. Była w nim także biblioteka, oraz stołówka w parterowym pawilonie. * Ten budynek został wybudowany przez GDYŃSKĄ PRZEMYSŁÓWKĘ na zlecenie Przedsiębiorstwa Połowów i Usług Rybackich "KOGA". * Budowę rozpoczęto tuż po oddaniu do eksploatacji kinotatru "Wicher" i Klubu Garnizonu w Helu. * Budynek DOMU RYBAKA miał pełnić funkcje obiektu kulturalno-oświatowego dla rybaków i miasta Hel, a także hotelu pracowniczego i OHP. * Działalność OHP jak się później okazało dotyczyła hufca żeńskiego, jednego z niewielu w Polsce. * Obiekt Domu Rybaka został przekazany inwestorowi w 1965. (Andrzej Data) W latach 80 w domu Rybaka były zakwaterowane dziewczyny z OHP,które miały praktyki w Helskiej Kodze. Obecnie dom zarządzany przez wspólnotę boryka sie stale z brakiem funduszy na remont. ul. Żeromskiego 14 (54°36'17"N 18°48'21"E) |
galeria foto Dom Polski |
W czasach pruskich dom należał do rodziny Kamrath. W Helu była znana gospoda prowadzona przez Charlottę Kamrath, wymieniona jeszcze w przewodniku Orłowicza z 1924 r.
Od 1921 r. w tym budynku działał sklep kolonialny i od 1921 r. pierwsza w Helu polska restauracja, a dom nosił dumny szyld "Dom polski" - choć był aż do czasów powojennych własnością czysto niemieckiej rodziny Kamrath. Po wojnie na parterze budynku mieściło sie kolejno kilka sklepów i baro-restaauracji. W istniejącym do dziś pawilonie położonym w głębi za domem działała po wojnie piwiarnia Charlotta - od imienia Charlotty Kamrath. W marcu 2001 r. zmarł mieszkający tam do ostatka helski Niemiec - Max Kamrath a dom przeszedł w ręce dalekich krewnych. Obecnie budynek straszy wlokącym się, zaniedbanym remontem i szpetnymi blachami osłaniającymi od lat przyziemie nowego, ładnie zaprojektowanego budynku. ul. Wiejska 81 (54°36'13.2"N 18°48'14"E) |
galeria foto Dom Hallmanna |
Wraz otwarciem kąpieliska morskiego w czerwcu 1896 roku rozpoczęto przebudowę ul. Wiejskiej wznosząc nowe murowane budynki hoteli i pensjonatów.
Już w 1910 roku działał w tym domu pensjonat i restauracja oraz kawiarnia helskiego wędzarza Karla Hallmana. W okresie międzywojennym działała tu restauracja "Morskie oko" z kawiarnią i dancingiem. Od lat 50-tych w budynku działała restauracja i piwiarnia "Kaszubska", miejsce żywe we wspomnieniach mieszkańców Helu. Następnie budynek gościł wiele lat "Tawernę u Maćka". Późniejsze przeznaczenie lokalu zmienia się niemal co rok. ul. Wiejska 82 (54°36'13"N 18°48'12"E) |
galeria foto Willa MARYLA |
W drugiej linii ul. Wiejskiej zbudowano w okresie międzywojennym nowoczesny pensjonat MARYLA.
(Na pocztówce przybito pieczątkę pensjonatu Quo vadis, który znajdował się za Rivierą, w stronę Cypla) Po roku 1936 został on zajęty przez wojsko - stacjonował tam aż do wojny oddział Żandarmerii Wojskowej. Jeden z żandarmów - Antoni Seroka napisał świetnie ocenianą książkę "32 dni obrony Helu". Po zakończeniu wojny, do 1957 r. siedziba tzw. Informacji Wojskowej (czyli bezpieki w wojsku - rozwiązanej 10 stycznia 1957 r.) Przez krótki okres siedziba helskiego wydziału WSW (Wojskowa Służba Wewnętrzna) przeniesionego później na teren Cypla. Obecnie jest to dom mieszkalny otoczony powstałymi od wojny nowszymi budowlami. ul. Wiejska 79 (54°36'14"N 18°48'17"E) |
galeria foto Budynek Nadleśnictwa |
Zbudowany przez wojną budynek Nadleśnictwa odegrał ważną rolę w obronie Helu, gdyż w jego piwnicach znajdował się schron.
Zainteresowanych odsyłam do książki Antoniego Seroki - 32 dni obrony Helu. ul. Wiejska 71 (54°36'13.8"N 18°48'14"E) |
galeria foto Hotel RIVIERA |
Budynek zaprojektowany w manierze modernizmu - maksymalnej prostoty i pozbawienia choćby cienia jakiejkolwiek stylizacji zbudował architekt-budowniczy Wojciech Liebert z Pucka
dla rodziny Mazurkiewiczów z Bydgoszczy. Liebert był także autorem kościoła w Mrzezinie p.w. Św. Aniołów Stróżów, konsekrowanego w 1933 r..
Rivierę zbudowano w 1929 r. (być może jako filię słynnego przedwojennego gdyńskiego hotelu "POLSKA RIVIERA" działającego od 1924 roku przy ulicy Zawiszy Czarnego 1 - obecnie mieści sie tam Klub Marynarki Wojennej.) jako jeden z największych hoteli w Helu. Od strony zatoki miała przez wiele lat piękną, drewnianą werandę, do stóp której dochodziła własna piaszczysta plaża - bo port rybacki był wtedy o wiele mniejszy i do Riviery nie sięgał. Dziś Riviera jest oddzielona od wód portu rybackiego betonowym nabrzeżem i magazynem skrzynek na ryby. Nie przyciągająca wzroku architektura budynku spowodowała, że ilość zachowanych fotografii jest bardzo niewielka. Werandę od strony portu w latach 80-tych rozebrano. Po wojnie budynek był siedzibą Gdyńskiej Przemysłówki (Gdyńskie Przedsiębiorstwo Budownictwa Przemysłowego - GPBP GDYNIA), która wybudowała większość znaczących, powojennych budynków w Helu. Następnie Riviera trafiła w ręce kolejnych właścicieli, aż w końcu znana rodzina Helan kupiła go od Hydrobudowy. ul. Wiejska 130 (54°36'05.9"N 18°48'17.0"E) |
GALERIA HELSKICH DOMÓW zapisanych w historii
do strony głównej